تاریخ نود ساله آذربایجان

تاریخ نود ساله آذربایجان نوشته (شوکت تقی زاده، تقی شاهین)و ترجمه پرویز زارع شاهمرسی توسط نشر اختر منتشر شده است.
آذربایجان که در صحنه پیدایش و پیشرفت تمدنهای باستان جای گرفته، همواره در طول اعصار عرصه حوادث مهم تاریخی بوده است. دولتهای بومی این سرزمین مانند ماننا، آتروپاتن و آلبانی و همچنین حکومتهای مستقل مانند اتابکان، قاراقویونلوها، شیروانشاهان، صفویان و غیره، همواره نقش مهمی در تاریخ اجتماعی _ سیاسی ایران و قفقاز بازی کرده اند. آذربایجان ایران که بنا به شرایط جغرافیایی مساعد و قرار گرفتن بر سر راه های تجاری، از نظر اقتصادی پیشرفت کرده بود. صرف نظر از تنزل اقتصادی در اوایل سده های 18 و 19، باز هم اهمیت فراوانی برای ایران داشت. تبریز مرکز آذربایجان هنوز هم نقش اساسی در حیات عقب مانده ایران ایفا می کرد. در این زمان تبریز با داشتن موقعیت ویژه در حیات اقتصادی ایران، نقش مرکز تجارت را بر عهده داشت. اگرچه در این زمان افراد فارس زبان بعنوان گروه حاکمه در حکومت قاجار بودند ولی آذربایجانیان نیز بدلیل موقعیت ویژه خود، در مسیر ارتقا آگاهی خود گام بر می داشتند. در این زمان هنوز محدودیت های ملی و تبعیضات قومی چندان جدی و نیرومند نبود.
قیام تبریز که در شرایط ترور و وحشت دیکتاتوری محمدرضا شاه با موفقیت انجام شده بود، تاثیر خود را بر تمام ایران گذارد. از یک سو بزرگترین ضربه را بر ارتجاع تا بن دندان مسلح وارد کرد («قیام ستون فقرات سلطنت را شکست») از سوی دیگر توده های مردم ایران را برای قیام آماده کرد. چنانکه فعالان سیاسی بسیاری در ایران بدرستی گفته اند: « کسانی که در تبریز خون دادند، اساس انقلاب ایران را نهادند.»
بدین ترتیب آنچه که مشهود است راه پر فراز و نشیبی است که آذربایجان از آغاز دوره قاجار تا بدین سو همراه با تحمل بی عدالتی پیموده است. این دوره سرشار از افت و خیز، دوره ای است که در آن مردم آذربایجان با دشواریهای فراوانی روبرو شده و توانسته اند با مخاطرات بسیاری دست و پنجه نرم کنند. در این دوره بارها آذربایجانیان همواره در خط مقدم این کشمکش بوده و در بسیاری اوقات پرچمدار مبارزه با ارتجاع شده اند. اینان سرنوشت انقلاب ها را رقم زده اند. حقیقتا نیز آذربایجان بارها مدعاهایی این چنین را درباره خود به اثبات رسانده اند. بدین گونه که بعد از هر شکست ، خود را برای جنگ دوباره آماده می کردند. متانت مبارزات مردم آذربایجان، ما را به این باور می رساند که این مردم هرگز هدف مقدس آزادی و مردانگی را رها نخواهند کرد.