تاریخ سیاسی اجتماعی شاهسون های مغان

تا قرن بیستم در ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای خاورمیانه تنش میان دولت مرکزی و رؤسای قدرتمند و نیمه مستقل ایلات وجه مشخصه نظم اجتماعی بود. زمامداران این کشورها غالبا یا خود خاستگاه ایلی داشتند و یا متکی به حمایت های ایلات بودند. سلسله پهلوی پس از نزدیک به هزار سال استثنایی بر این قاعده بود. شاهان پهلوی رؤسای ایلات را به صورتی نظام مند از نفوذ اقتصادی و سیاسی شان محروم ساختند. با وجود این، پیوندهای ایلی و انواع نهادهای اجتماعی آن در بسیاری از مناطق کشور دست نخورده باقی ماند. به طوری که حتی در دوره جمهوری اسلامی نیز این پیوندها و نمادها تا حدی به بقای خود ادامه دادند.
در دهه های اخیر، ایلات ایران تواما نظر مردم شناسان و مورخان را به خود معطوف داشته است. درباره برخی از گروه های ایلی قوم نگاری ها و پژوهش های تاریخی به صورت کتاب انتشار یافته است. در خصوص مناسبات میان برخی از ایلات با دولت نیز تحلیل های نظری و پژوهش های تاریخی جامع تری منتشر شده است.
در این کتاب که حاصل پژوهش های میدانی فشرده و تحقیقات مفصل کتابخانه ای است، توامان به رهیافت های مردم نگاشتی و تاریخی توجه شده است. این کتاب روایتگر تاریخ یکی از اتحادیه های بزرگ ایلی ایران یعنی شاهسون های آذربایججان است. در میانه قرن بیستم عمر اتحادیه ایل شاهسون به سر آمد؛ تغییری که تقریبا برگشت ناپذیر بود. با وجود این هزاران ایرانی اکنون نیز خود را شاهسون می نامند و هویت شاهسون خود را به رسمیت می شناسند. بسیاری از شاهسون ها هنوز هم به زندگی شبانی ادامه می دهند. بسیاری از طوایف ایل نیز هنوز پابرجا هستند. هر چند تعداد اندکی از ایرانیان بر پایان عمر اتحادیه های بزرگ ایلی تاسف می خورند، لیکن اهمیت تاریخ تک تک این اتحادیه ها به مراتب بیشتر از کلیت تاریخ ایران است. داستان شاهسون ها نمایشی است از شکوه و افتخارات. اما دارای صحنه های تاریکی نیز هست این نمایش در پایان همچون دیگر اتحادیه ها به تراژدی ختم می گردد.
در این کتاب سه موضوع اصلی مورد بررسی قرار می گیرد. موضوع نخست معمای خاستگاه شاهسون هاست. در این خصوص مشهورترین داستان چنین است: ایل شاهسون مجموعه ای است از قبایلی که در حوالی سال 1600 توسط شاه عباس کبیر تشکیل شد. این قبایل به عنوان یک قشون ویژه منحصرا سر سپرده وی بودند. این داستان با اینکه از چندین دهه پیش اعتبار تاریخیش را از دست داده اما با کسب صبغه افسانه ای به روایت رسمی تبدیل شده است. همچنین در این مورد دو روایت دیگر نیز وجود دارد: یکی از این روایت ها از مهاجرت اجداد شاهسون ها از آناتولی به ایران سخن می گوید. مطابق این روایت ایل شاهسون به دو بخش بیگ زاده ها ( که اخلاف نخستین سرکردگان مهاجر بودند) و طبقه رعیت تقسیم شده بود. در سومین روایت گفته شده است که شاهسون ها همواره از " سی و دو طایفه" برابر تشکیل شده بود. مولف در بخش های یکم و دوم کتاب (1 تا 6) در تلاش برای اثبات خاستگاه تاریخی شاهسون ها و چگونگی و زمان تشکیل اتحادیه ایل شاهسون به بررسی اسناد و منابع و مدارک قرن شانزده تا هیجده پرداخته است.
در وهله دوم، کتاب حاضر درآمدی است بر مناسبات دولت ها و ایلات در خاورمیانه و مناطق دیگر. مولف در بخش های سوم و چهارم (فصل های 7 تا 12) منابع قرن های نوزدهم و بیستم را که راجع با شاهسون ها و مناسبات آنها به دولت ها مطالبی داشته اند، مورد بررسی قرار داده است. 
در وهله سوم رابطه میان هویت و تاریخ مورد توجه پژوهش حاضر قرار گرفته است؛ اینکه به چه ترتیب مولفه های هویتی متفاوت یک گروه از مردم موجب دریافت های متفاوت آنان از گذشته می گردد. طی پژوهش حاضر ضمن بررسی و ارزیابی دقیق روایت های مختلف، در فصل پایانی نشان داده است که هر یک از روایت ها نه تنها بیانگردیدگاه های متفاوت طبقات مختلفی از بازیگران ( شاهان، رؤسای طوایف و طبقه رعیت) است. بلکه تفسیر و دریافت های متفاوتی از تاریخ و هویت شاهسون ها موجب شده اند.
بررسی سه روایت فوق مقدمه ای است بر سه مبحث متفاوت. چنانچه این پژوهش که حاصل کار مردم شناسی آن مورد مطالعه قرار گیرد، نگارنده را خرسند خواهد کرد. 
بحث اصلی کتاب حاضر بررسی تاریخ شاهسون های مغان است که زمانی اتحادیه بزرگی را تشکیل داده و دارای مذهب، زبان، اعتقادات، آیین ها، فناوری و سازمان اجتماعی مشترک بودند. شیوه زندگی و بسیاری از ویژگی های فرهنگی – علی الخصوص آلاچیق های نیم کره ای – آنها را از سایر گروههای ایلی ایران حتی از شاهسون های خرقان و خمسه متمایز می سازد. پاره ای از این ویژگی ها را که منشا ترکی دارند می توان در میان سایر ایلات ترک زبان ایران مشاهده نمود. حتی می توان ریشه این ویژگی ها را در فرهنگ های قبایل ترک اغوز آسیای میانه که در قرن یازدهم جنوب غرب آسیا را مورد هجوم قرار دادند، جستجو کرد. گو اینکه برخی از طوایف شاهسون خاستگاه ترکی ندارند و توانسته اند پاره ای از ویژگی های متمایزشان را حفظ نمایند. لیکن شدیدا تحت نفوذ هویت و فرهنگ ترکی قرار گرفته اند.