جمعه مسجد؛ مسجد تاریخی اردبیل

جمعه مسجد اردبیل، از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که سابقه آن به زمان سلجوقیان می‌رسد و بازمانده معماری ایرانی-اسلامی در اردبیل است.

به گزارش دیدشهر، استان اردبیل یکی از استان های تاریخی کشور بوده که تمدنی ۴۰ هزار ساله دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروانسراها و بناهای تاریخی و مذهبی بی‌ نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بازگو می کند.

مسجد جمعه اردبیل که تحت شماره ۲۴۸ در تاریخ ۲۸ خرداد سال ۱۳۱۵ جزو آثار ملی به ثبت رسیده است در قسمت شمال شرقی اردبیل و بر فراز تپه گورستانی مرتفع و حد فاصل کوچه های عبدالله شاه و پیرشمس الدین قرار گرفته است.

مسجد جمعه یا جامع اردبیل به معنی واقعی جامع و بزرگ بوده و از شبستان های وسیع و اجزای مختلف تشکیل می شده و با آن که بخشی از شبستان آن هنگام احداث خیابان سی متری در سال ۱۳۵۷ و یا ساختن منازل مسکونی در ۵۰ سال اخیر به کلی منهدم گردیده ولی هنوز هم چیزی بالغ بر ۱۵۰۰ متر مربع از عرصه تاریخی مسجد باقی مانده و همان بافت قدیمی و تاریخی خود را حفظ نموده است.

یکی از استثنائاتی که در ساخت این مسجد وجود دارد شکل‌گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل است که بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا شده به این شکل ساخته شده است و این نقطه این مسجد را از بسیاری از مسجدهای دیگر متمایز کرده است.

این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته است. کاوشهای باستان شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص کرد.

این مسجد یکی از بناهای تاریخی و ثبت ملی استان اردبیل با قدمتی ۸۰۰ ساله است و استان اردبیل نیز به عنوان یکی از استان‌های تاریخی کشور تمدنی ۴۰ هزار ساله دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروان‌سراها و بناهای تاریخی و مذهبی بی‌‌نظیر به خاطر نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بازگو می‌کند.

مسجد جمعه اردبیل که سازه اصلی آن آجر است از سه بخش تشکیل شده است.

اولین قسمت بنا پایه‌ مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می‌خورد. این مناره شیوه معماری سلجوقی دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان “اوزون حسن آق قویونلو” و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری دارد و در سازمان میراث حفاظت می‌شود.

دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیر پوش است به ابعاد ۸,۹ × ۵.۱۲ متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده، میخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای یک لنگه آن نوشته‌ای کنده‌کاری شده است.

سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته و بسیاری از نما تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.